نظام هاي برنامه ريزي

از منظر رويكرد سيستمي، برنامه‌ريزي يك سيستم سلسله مراتبي است . منظور از سيستم، به معناي عام كلمه، مجموعه‌اي از مؤلفه‌هاي مرتبط است . بنابراين تلاش مي‌شود مؤلفه‌هاي كلان سيستم برنامه‌ريزي معين شود. رويكرد سيستمي با استفاده از مفهوم سلسله‌ مراتبي سبب مي‌شود تا از پرداختن بي‌مورد و بي‌موقع به جزييات مزاحم خودداري شود. علاوه بر اين،‌ به كمك رويكرد سيستمي، مي‌توان به روابط بين مؤلفه‌ها توجه ويژه داشت. با توجه به اين نكات، چهار سيستم به مفهوم برنامه‌ريزي مربوطند كه چنين‌اند:
سيستم (1): فرآيند برنامه‌ريزي
سيستم (2): پشتيباني برنامه‌ريزي
سيستم (3): اجراي برنامه
سيستم (4): نظارت و كنترل اجراي برنامه
-سيستم فرآيند برنامه‌ريزي. اين سيستم شامل مجموعه‌اي از روش‌ها، فنون و شيوه‌هاي مرتبط است كه عمدتاً  به نياز‌ها، منابع، مصارف، اهداف و امثالهم مي‌پردازد. به كمك اين فنون مي‌توان محصولي به نام "برنامه" (plan) و يا "برنامه‌ اجرايي" (program) فراهم كرد.
-سيستم پشتيباني برنامه‌ريزي. اين سيستم براي تهيه و تأمين پيش‌نياز‌هاي فرآيند برنامه‌ريزي مانند داده‌ها، تسهيلات نرم‌افزاري، تجهيزات سخت‌افزاري و امثالهم مي‌باشد.
-سيستم اجراي برنامه. اين سيستم براي اجراي برنامه‌هاي فرآهم‌آمده است.
-سيستم نظارت و كنترل اجراي برنامه. اين سيستم براي نظارت، ارزيابي و جلو‌گيري از انحراف اجراي از برنامه مي‌باشد. همچنين، اين سيستم در صورت لزوم، بازنگري در برنامه را پيشنهاد مي‌كند.
فرآيند برنامه‌ريزي، سيستم اصلي برنامه‌ريزي است. زيرا اگر اين سيستم وجود نداشته ‌باشد، نمي‌توان پذيرفت كه برنامه‌ريزي صورت گرفته‌است. پس از آن، سيستم پشتيباني برنامه‌ريزي اهميت مي‌يابد. زيرا بدون اين سيستم نياز‌هاي فرآيند برنامه‌ريزي مرتفع نمي‌شود. در واقع سيستم پشتيباني، مصالح و مواد لازم براي فرآيند برنامه‌ريزي را تدارك و فراهم مي‌كند. اگر چه اين دو سيستم در تعامل‌اند، ولي سيستم فرآيند برنامه‌ريزي داراي تقدم وجودي است. با وجود فرآيند و پشتيباني برنامه‌ريزي، محصولي به نام "برنامه" ايجاد مي‌شود.
پس از تهيّه برنامه، معمولاً اجراي برنامه به دنبال مي‌آيد. پاره‌اي مباحث دربارة اجراي برنامه مطرح مي‌شود كه از آن جمله است: آيا هربرنامه لزوماً داراي سيستم اجراي برنامه است؟ آيا مي‌توان سيستم اجراي برنامه را جزيي از برنامه‌ريزي دانست؟ آيا هر برنامه لزوماً سيستم نظارت و كنترل اجراء دارد؟ آيا مي‌توان سيستم نظارت و كنترل اجراي برنامه را جزيي از برنامه‌ريزي دانست؟
مي‌توان مدعي شد كه هر برنامه اعم از توسعه‌اي، ملي، منطقه‌اي، متمركز، ارشادي، شركتي و امثالهم براي تحقق‌يافتن، فراهم مي‌شود. تحقق‌يافتن برنامه يعني اجراي برنامه به طور درست، به‌موقع و مطابق با هزينه برآورد شده است. البته ممكن است در برخي از برنامه‌ها بر اجراي برنامه توجه و تأكيد ويژه شود و حتي به صورت قانون درآيد، مانند برنامه‌هاي توسعه در كشورها و برنامه‌هاي متمركز كشور‌هاي بلوك شرقِ سابق. در نقطه مقابل، ممكن است برخي از برنامه صرفاً به موارد و رهنمود‌هاي كلي و يا ترجيحاً اجرايي بسنده كند، مانند برنامه‌هاي ارشادي. حال اگر در اجراي برنامه، اختلال يا وقفه رخ دهد، خدشه‌اي بر "برنامه‌بودن" برنامه وارد نمي‌شود. براي نمونه، اولين برنامة توسعه پنجساله اول پس از انقلاب اسلامي فراهم شد ولي بر اثر جنگ اجرا نشد. اجرا نشدن برنامه مذكور سبب نشد كه بر "برنامه ‌بودن" آن خدشه و ايرادي وارد باشد. در مورد برنامه‌هاي فرضي و نظري مطروحه در مقالات نيز چنين استدلال و استنتاجي صادق است. البته "اجراء نشدن" و "اجرايي نبودن" دو مقولة جداست كه به دومي در مبحث "امكان‏‌سنجي برنامه" دوباره پرداخته مي‌شود. بنابراين معمولاً برنامه‌ها براي اجراء فراهم مي‌شوند ولي سيستم اجراي برنامه لازمة وجودي برنامه نيست.
نكته مهم ديگري كه مطرح است متفاوت‌بودن مرحلة اجراء براي برنامه‌هاي مختلف است. برنامه‌‌ريزي‌هاي سطح كلان، مانند برنامه‌ريزي راهبردي، به برنامه راهبردي منتهي مي‌شوند. اين برنامه‌ها صرفاً رهنمود‌ها و اصول كلي براي سازمان پديدار مي‌كنند. از اينرو نمي‌توان، برنامه‌هاي راهبردي را مستقيماً اجرا كرد، بلكه مي‌توان از آن رهنمود‌ها به عنوان قواعد و قيود براي برنامه‌ريزي‌هاي پايين‌دست، مانند بخشي، منطقه‌اي و امثالهم، بهره‌گرفت. در واقع، اجراي برنامه‌هاي راهبردي به صورت منظور‌كردن قواعد و قيود براي برنامه‌ريزي‌هاي پايين‌دست مانند بخشي، منطقه‌اي و امثالهم تحقق مي‌يابد. بنابراين اجراي برنامه‌هاي راهبردي در فرآيند‌هاي برنامه‌ريزي پايين دست صورت مي‌گيرد. با استخراج برنامه‌هاي اجرايي (programs)، گام مهم براي تحقق برنامه‌هاي بالادست مانند برنامه راهبردي است. به عبارت ديگر، براي اجراي برنامة بالادست، بايد برنامه‌ريزي پايين‌دست- مقيّد به رهنمود‌هاي بالادست- فراهم كرد. از اينرو، اين تلاش‌ها ماهيت برنامه‌اي دارند و در مؤلفه‌هاي پايين‌دست "فرآيند برنامه‌ريزي" قرار مي‌گيرند.
سيستم اجراي برنامه‌هاي اجرايي (programs) مجموعه‌اي از قدم‌هاي عملياتي است، مانند محاسبات مهندسي، ساخت‌وساز، حمل‌ونقل و امثالهم. اين سيستم ماهيت برنامه‌ريزي ندارد. معمولاً‌ سيستم اجراي برنامه را مجزا از برنامه‌ريزي مي‌دانند. پاره‌اي از پژوهشگران، هدايت اجراي برنامه را جزيي از برنامه‌ريزي دانسته‌اند. بنابر بحث حاضر، نمي‌توان از نظر چنين پژوهشگران پيروي كرد.
سيستم نظارت و كنترل اجراي برنامه داراي زير‌سيستم‌هاي نظارت، ارزيابي و كنترل است. زيرسيستم نظارت براي اخذ داده‌ها دربارة نحوه و دستاورد‌هاي اجرا است. زير‌سيستم ارزيابي، يافته‌هاي حاصل از نظارت را پردازش و با معيار‌هاي مورد توافق مقايسه مي‌كند. اين زير‌سيستم در نهايت در قبال نحوه و دستاور‌د‌هاي اجرا داوري مي‌كند. زير‌سيستم نظارت و كنترل مي‌كوشد تا در صورت وجود انحراف بين اجراء و برنامه‌ اجرايي اقدام به اصلاح كند. علاوه بر اين، بر اساس يافته‌هاي سيستم كنترل اجراي برنامه، ممكن است در برنامه و برنامه‌ريزي بازنگري شود. با اين تفاصيل، مي‌توان پنداشت كه سيستم نظارت و كنترل اجراي برنامه موجب بهبود برنامه و برنامه‌ريزي مي‌شود، به ويژه اگر اجراي برنامه به وجه‌احسن در نظر باشد. اگر سيستم كنترل مذكور وجود نداشته باشد، بر "برنامه‌بودن" برنامه، خدشه‌اي وارد نمي‌شود. بنابراين سيستم نظارت و كنترل اجراي برنامه لازمة وجودي برنامه‌ها به حساب نمي‌آيد. بر اساس همين استدلال نمي‌توان پذيرفت كه سيستم نظارت و كنترل اجراي برنامه جزيي از برنامه‌ريزي باشد. پاره‌اي از محققان، سيستم نظارت و كنترل اجراي برنامه را جزيي از برنامه مي‌دانند.